Droga do Kanady

   Już w 1941 roku przyjechała do Kanady grupa około pięćdzie-sięciu inżynierów, uciekinierów z Francji. Prawie równocześnie pojawiło się w Dominium kilkunastu inżynierów polskich, którzy przed wojskami niemieckimi uciekli z Francji do Brazylii lub Japonii i - po otrzymaniu listów od polskich kolegów zapra-szających ich w imieniu rządu Kanady na czekające posady w przemyśle lotniczym - przypłynęli do Kanadyprzxemysle prze. O ile przybycie z Japonii i Brazylii ograniczało się do wykupienia biletu na odpowiedni statek, to opuszczenie Francji wymagało pomocy organizacji podziemnych działających w obu częściach tego kraju. Podziemne kanały przerzutów z Francji do Anglii miały punkty docelowe w morskich portach Francji lub prowadziły przez granicę z Hiszpanią do Portugalii. W obu tych krajach angielskie placówki dyplomatyczne dyskretnie udzielały ucie-kinierom pomocy. Bardzo ważnym ośrodkiem była Marsylia, francuski port śródziemnomorski, w którym mieścił się nie-legalny ośrodek przerzutów przez Hiszpanię, wspierany między innymi przez tamtejszy, także nielegalnie istniejący, polski konsulat. W Marsylii gromadziły się setki ludzi, którzy ocze-kiwali swojej kolejki. Istniała bowiem selekcja kto, kiedy i którędy będzie się przedostawał do Anglii. Brytyjski wywiad w szczególności i jak najprędzej wybierał polskich lotników znanych z dobrego wyszkolenia i nadzwyczajnej zawziętości. Im najszybciej załatwiano przerzuty, bo mieli się znaleźć w pierwszej linii obrony Wyspy przed inwazją hitlerowską. Po podpisaniu umowy polsko-kandyjskiej, do tej „uprzywilejo-  wanej” grupy dołączeni zostali także polscy inżynierowie prze-mysłu lotniczego.

   Z terytorium podlegającemu rządowi Vichy niełatwo było jednak wyjechać, ponieważ rząd francuski, posłuszny hitle-rowskim Niemcom, wydał zakaz opuszczania Francji wszystkim mężczyznom w wieku poborowym (czyli od 18 do 41 lat).[1] Najpierw fałszowano więc paszporty, kupowano nielegalnie wizy w konsulatach różnych państw, a następnie próbowano nadawać uciekinierom wygląd młodych chłopców lub starszych panów jadących z Marsylii do Hiszpanii. Jeżeli udało im się zmylić niemieckie kontrole, wysiadali w Hiszpanii i przy pomocy an-gielskich dyplomatów przedostawali się do Portugalii. Jeśli po drodze złapało ich gestapo, byli więzieni w jednym z niemieckich obozów koncentracyjnych na terenie Francji i, jeżeli zdołali się z niego wydostać, ponawiali próby ucieczki.

   Polscy fachowcy przemysłu wojennego wybierali najczęściej pieszą drogę przez Pireneje. Jeden z takich ważnych szlaków górskich prowadził przez francuskie turystyczne miasto Perpi-gnan, położone w niedalekiej odległości od granicy hiszpańskiej. Znajdowało się tam schronisko turystyczne zarządzane przez Zofię Bożeniec-Jełowicką, przedwojenną ziemiankę z północno-wschodnich kresów II Rzeczpospolitej, z pochodzenia polską Tatarkę. Zarządzanie schroniskiem turystycznym na granicy francusko-hiszpańskiej doskonale ukrywało jej nielegalną dzia-łalność, więc zanim gestapo ją zaaresztowało, zdołała zorga-nizować przerzuty przez granicę ponad trzystu polskich żoł- nierzy i lotników, a także części fachowców przemysłu lotni-  czego. Po aresztowaniu Zofii Bożeniec-Jełowickiej i jej córki Jadwigi, schronisko w Perpignan zostało „spalone”, a one obie wywiezione do niemieckiego obozu koncentracyjnego we Francji. Druga jej córka, Janina, po kilku miesiącach starań i zapewne prób przekupienia urzędników obozowych uzyskała zwolnienie matki i siostry. Odtąd aż do zakończenia wojny obydwie ukrywały się u polskich sióstr zakonnych w Lyonie.

   Po szczęśliwym przekroczeniu granicy hiszpańskiej Polacy byli kierowani do Portugalii. Tam dyplomaci kanadyjscy zaopatry-wali uciekinierów w wizy i gotówkę i dopilnowywali ich wyjaz-du z Europy na statkach płynących do Kanady.