ŚWIĘTOCHŁOWICE - miasto w południowej Polsce leżące w centrum Górnego Śląska. Jedno z miast należące do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oddalone 7 km od stolicy województwa śląskiego - Katowic. Graniczą od północy z Bytomiem, dawną stolicą Księstwa Bytomskiego, od zachodu i strony południowo-zachodniej z Rudą Śląską, a od wschodu i strony południowo-wschodniej z Chorzowem.

Obszar miasta, obejmujący 13,22 km2 rozciąga się między 18°53' a 18°53'15” długości geograficznej wschodniej i między 50°16'15” a 50°19'33” szerokości geograficznej północnej. Rozciągłość w kierunku południowym wynosi około 6 km, a w kierunku równoleżnikowym około 3,7 km. Długość granic wynosi 23,22 km.

Jeżeli chodzi o ludność to Świętochłowice są najgęściej zaludnionym miastem w województwie śląskim i należą do najgęściej zaludnionych miejscowości w Europie. W 2002 roku Świętochłowice zamieszkiwało 56 410 osoby. Na 1 km2 przypadało więc około 4 270 osób. Miasto zamieszkuje duża grupa ludności autochtonicznej - Ślązaków oraz zakorzenionych w mniejszym lub większym stopniu przybyszów z innych stron Polski.
 

Układ przestrzenny miasta tworzą zasadniczo dwa skupiska zwartej zabudowy - obiektów przemysłowych przemieszanych z budownictwem mieszkaniowym: śródmieście z dzielnicami: Centrum i Zgoda oraz Lipiny, Chropaczów i Piaśniki tworzące drugie skupisko.

Jak powstały Świętochłowice
Historia Świętochłowic sięga końca XIII w. Jako pierwsza w przekazach źródłowych pojawiła się wzmianka dotycząca Chropaczowa. Nazwę "CHROPAZCOW" wymieniono 21 lipca 1295 r. w dokumencie księcia bytomskiego Kazimierza II. Dopiero 18 lat później, 25 maja 1313 r., w dokumencie księcia Ziemowita występują "SWENTOCHLOWICZE". Obydwie osady powstały zapewne 100 – 150 lat wcześniej, jako wsie rycerskie. Do połowy XIX w. należały do parafii św. Małgorzaty w Bytomiu.

W początkowym okresie istnienia Świętochłowice składały się z dwóch odrębnych osad: Małych Świętochłowic (nazywanych też Świętochłówkami) oraz Świętochłowic zwanych Dużymi. Ta właśnie "Duża" część powstała później, na przełomie XIII/XIV w. jako osada lokowana na prawie magdeburskim. Władzę lokalną na terenie wsi sprawował sołtys. W pobliżu tejże nowo lokowanej osady istniała co najmniej od połowy XII w. stara część Świętochłowic ("Mała"). O tym, że wieś składała się z dwóch części, najlepiej świadczy dokument biskupa krakowskiego Jana z 4 maja 1332 r., mówiący o istnieniu "podwójnych Świętochłowic". Jedna część, należąca do Mikołaja, identyfikowana jest jako starsza. Położona była w okolicy obecnej ulicy Żołnierskiej i ciągnęła się w kierunku ulicy Wolności w Chorzowie.

Prawdopodobnie zbudowana była jako wielodrożnica, o dość chaotycznej zabudowie oraz nieregularnym układzie pól. Druga część, własność sędziego ziemi bytomskiej Andrzeja, to późniejsze Wielkie Świętochłowice, rozlokowane wzdłuż rzeki Rawy oraz równoległej do niej drogi (obecna ul. Wyzwolenia), zaś regularnie wytyczone parcele rozciągały się w kierunku obecnej Skałki. Wieś zabudowana była jako "rzędówka", czyli w typowy sposób rozmieszczenia zabudowań w okresie kolonizacji.

Chropaczów, podobnie jak Świętochłowice, lokowany był na prawie niemieckim. Obydwie wsie należały raczej do małych: w końcu XV w. doliczono się zaledwie dwunastu gospodarzy w Świętochłowicach i dziesięciu w Chropaczowie. Przez następne stulecia, do końca XVII w., wsie przechodziły przez ręce kolejnych właścicieli. Świętochłowice znajdowały się w posiadaniu rodzin: Świętochłowskich, Paczyńskich, Kamieńskich, Rotterów, Skallów, Myszkowskich, Guznarów. Podobnie Chropaczów przechodził na własność kolejnych rodów: Świętochłowskich, Rayskich, Mieroszewskich, wreszcie Lewandowskich, Krecików, Woyrschów. W 1806 r. dobra chropaczowskie zostały sprzedane królowi Bawarii Maksymilianowi Józefowi, zaś od niego nabył je w 1826 r. Karl Lazarus hrabia Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca.

Ostatecznie zespolenie Świętochłowic "Dużych" i "Małych" nastąpiło w 1790 r., gdy w ich posiadanie wszedł Józef von Lippa. Po nim majątek obciążony długami przejął Jan Porembski (1817), zaś po 10 latach przeszedł na własność Emila von Rheinhabena, w końcu, w 1828 r. tereny te nabył właściciel Chropaczowa – Karl Lazarus Henckel von Donnersmarck.

Pierwsza połowa XIX w. radykalnie zmieniła charakter miejscowości. W tym czasie nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu – górnictwa i hutnictwa, co spowodowało, że Świętochłowice przekształciły się z gminy wiejskiej w przemysłową. Powstała wówczas kolejna osada, która w późniejszym okresie weszła w skład Świętochłowic, a mianowicie Lipiny, w których pierwotnie zabudowę stanowił jedynie niewielki folwark wchodzący w skład dóbr chropaczowskich (ok. 1750). Najstarsza znana wzmianka o Lipinach pochodzi z zawartej w 1802 r. umowy kupna tych terenów przez Jerzego Karola hrabiego Hesji.

Podobnie kolejna ze współczesnych dzielnic Świętochłowic – Zgoda, powstała na terenach leśnych, od XVII w. nazywanych "Czarnym Lasem", a należących do miasta Bytomia. Pierwszymi mieszkańcami byli tu gajowi: m. in. rodzina Taraburów, Bieda, Lipa. Tereny Zgody jako pierwsze zostały wykorzystane dla celów przemysłowych. W 1777 r. rozpoczęto wydobycie węgla kamiennego, zaś od 1800 r. – rudy żelaza. Do lat czterdziestych XIX w. na terenach obecnej Zgody powstało 11 kopalni węgla kamiennego.

Okres pierwszej połowy XIX w. charakteryzował się gwałtownym rozwojem przemysłu. W dużym stopniu proces ten dotyczył także terenów obecnych Świętochłowic. Przyczynił się do tego przede wszystkim hrabia Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck. On to na zakupionym w 1828 r. terenie byłego gospodarstwa młyńskiego wybudował hutę żelaza "Bethlen-Falva" (obecna Huta "Florian"), zaś w otwartej w 1831 r. kopalni "Fausta" rozpoczął eksploatację węgla kamiennego. W 1827 r. Donnersmarck nabył większość udziałów kopalni "Matylda" od jej poprzedniego właściciela Józefa von Porembskiego, zaś w 1838 r. wybudował kolejną hutę żelaza "Eintracht" ("Zgoda"). W 1886 r. huta ta została przekształcona w fabrykę wysoko specjalistycznych maszyn i urządzeń kopalnianych.

W 1848 r. majątek Donnersmarcków przejął syn Karola Łazarza – Gwidon Henckel. Był on współzałożycielem pierwszej spółki akcyjnej na Górnym Śląsku – Śląskie Kopalnie i Cynkownie (powstałej w 1853 r.), z siedzibą w Lipinach. Spółka w krótkim czasie nabyła kopalnie rud cynkowo-ołowiowych (m. in. "Bethlen", "Gute Concordia", "Urszula"), kopalnie węgla ("Quintoforo", "Śląsk", "Niemcy", "Matylda") i huty cynku ("Guidotto", "Constantia", "Gabor". W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. spółka wybudowała na terenie Lipin kolejne huty cynku (m. in. "Dawid"), prażalnię, walcownię, fabrykę kwasu siarkowego i nadała im wspólną nazwę Huta "Silesia".

Rozwój przemysłu przyczynił się do rozbudowy obecnych Świętochłowic. W 1853 r. powiększona została kolonia robotnicza "Zgoda", a dla potrzeb jej mieszkańców wybudowano w 1869 r. szkołę, zaś w latach 1884 – 1885 r. powstał kościół pw. św. Józefa.
 

W obecnym centrum Świętochłowic całkowicie zmieniła się zabudowa. Na początku lat osiemdziesiątych XIX w. postawiono szkołę, w 1884 r. – szpital, zaś w latach 1889-1891 zbudowano kościół wotywny świętych Piotra i Pawła. Całkowicie zmieniła się zabudowa mieszkalna świętochłowickich ulic. Na przełomie XIX i XX w. powstały kolejne kamienice zlokalizowane głównie wzdłuż obecnych ulic Bytomskiej i Katowickiej. Stopniowo zabudowane zostało całe centrum, a następnie okolice tzw. Piosków, czyli ulicy W. Polaka.
Także w Chropaczowie rozwój przemysłu spowodował gwałtowny wzrost liczby ludności, co wiązało się z rozwojem budownictwa mieszkalnego o charakterze miejskim. W 1913 r. poświęcony został nowy kościół Matki Bożej Różańcowej. Pierwszy budynek szkoły w Chropaczowie powstał w 1866 r. (drugi w 1898 r.), w 1911 r. wybudowano gmach urzędu gminnego u zbiegu obecnych ulic Łagiewnickiej i Armii Ludowej. W 1883 r. powstała kopalnia "Śląsk" z pól węgowych "Gabor", "Jung" i "Detlev".

Najbardziej spektakularny rozwój przeżyły Lipiny. Pierwsze lipińskie kopalnie i huty powstały na terenie całkowicie niezabudowanym. Uruchomienie w 1826 r. Huty "Dawida" przyczyniło się do budowy pierwszych domów z mieszkaniami dla robotników. Budowa kolejnych hut i kopalń spowodowała wzrost zapotrzebowania siłę roboczą , co pociągnęło za sobą konieczność budowy mieszkań . Już w drugiej połowie XIX w. Lipiny zaczęły wyprzedzać pod względem uprzemysłowienia i liczby ludności Chropaczów, do którego administracyjnie przynależały. Dopiero 13 lipca 1875 r. Lipiny zostały decyzją Wydziału Powiatowego w Bytomiu odłączone od Chropaczowa. W ten sposób powstała samodzielna gmina Lipiny, obejmująca okoliczne kolonie robotnicze: Piaśniki, Szyb Marcina, Kopanina. Faktyczne utworzenie gminy Lipiny nastąpiło dopiero 1 kwietnia 1879 r. na mocy dekretu króla pruskiego. Wcześniej, bo w latach 1870 – 1872 został wybudowany kościół świętego Augustyna (najstarszy na terenie obecnych Świętochłowic), w 1868 r. powstała Gminna Ochotnicza Straż Pożarna , a w 1862 r. oddano do użytku pierwszą szkołę.

Tereny obecnej dzielnicy Piaśniki nie stanowiły w przeszłości odrębnej jednostki osadniczej. Zabudowa tego obszaru rozpoczęła się dopiero około połowy XIX w. W 1859 r. wybudowano budynek dla zarządu Śląskiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa, w latach 1862 – 1870 powstała kolonia domów robotniczych oraz kamienice mieszkalne, zaś w 1906 r. postawiono szpital.

Do 1922 r. gminy Świętochłowice, Lipiny i Chropaczów należały do powiatu bytomskiego. Po przeprowadzonym w 1921 r. plebiscycie utworzono w 1922 r. powiat świętochłowicki (powiat świętochłowicki objął 14 gmin wiejskich i 7 obszarów dworskich), w skład którego wchodziły m.in. dzisiejsze dzielnice Lipiny i Chropaczów. W 1929 r. włączono także Zgodę (wcześniej należącą do Nowego Bytomia).

Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło dalszy rozwój powiatu w wytyczonym już kierunku – istniejące kopalnie i huty wciąż zwiększały swoje możliwości produkcyjne. Przez cały ten okres Świętochłowice pozostawały powiatem ziemskim. Prawa miejskie miały otrzymać 1 stycznia 1940 r., jednak nie doszło do tego z powodu wybuchu II wojny światowej. Wielu świętochłowiczan brało udział w wojnie, na wszystkich jej frontach. Na terenie Świętochłowic, przy Hucie "Zgoda" został w 1943 r. założony podobóz obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.

1 stycznia 1947 r. zarządzeniem ówczesnego wojewody katowickiego gmina Świętochłowice otrzymała prawa miejskie, zaś 17 marca 1951 r. stały się miastem wydzielonym na prawach powiatu. Do miasta zostały przyłączone gminy Lipiny i Chropaczów.

Opracowała: Iwona Szopa  http://www.swietochlowice.pl/?temat=mia
"Galeria pocztówek ze Świętochłowic" wykonanie: M. Horodko:
http://www.swietochlowice.pl/?temat=gal.pho